تاثیر روزه بر میزان یادگیری

موضوع: تاثیر روزه بر میزان یادگیری

عنوان: بررسی تاثیر روزه بر میزان یادگیری دختران در مقطع چهارم و پنجم ابتدایی در دو ماه رمضان و ذی القعده در سال 1386

مقدمه

روزه گرفتن، نوعی تمرین گرسنگی به صورت داوطلبانه است که افراد روزه دار، برای مدت معین چیزی نمی خورند و نمی آشامند. از نتایج بارز روزه برانگیختن حس همدردی نسبت به مستمندان و همنوعان تنگدست و آموزش صبر و پایداری در برابر ناملایمات زندگی است. آنانکه زندگی آسوده ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی را نچشیده اند، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند. اما روزه وسیله ای است که آنان را از غفلت می رهاند و رنج مستمندان را به یاد آنان می آورد تا به دستگیری فقیران همت گمارده و به درددل آنان برسند. ضمن اینکه صبر و پایداری خود را نیز مورد آزمایش قرار داده و آنها را تقویت می کنند.

آموختن از جمله مسائلی است که به صبر و پایداری نیاز مبرم دارد. ماه رمضان فرصت خوبی برای سنجش پایداری و تمرین نونهالان محصلی است که به سن تکلیف رسیده اند. همانگونه که می دانیم دختران در 9 سالگی به سن تکلیف می رسند و باید با فرارسیدن ماه رمضان روزه بگیرند. آنها می بایست مانند افراد بزرگسال از طلوع تا غروب آفتاب از خوردن و آشامیدن و هر آن چیزی که روزه را باطل می کند، امساک کنند. به خوبی پیداست که فرزندان با سنین 9 و 10 سال از نیرو و توان بدنی کمتری نسبت به بزرگسالان برخوردارند. این افراد شاید بتوانند روزه و گرسنگی و تشنگی را تحمل کنند، ولی آیا در فراگیری دروس مدرسه خود با مشکلی مواجه نخواهند شد؟ هر چند که در سالهای اخیر و به ویژه امسال تمهیدات خاصی مثل کم شدن ساعات حضور دانش آموزان در مدرسه، از سوی دولت برای مدارس در نظر گرفته شده بود، ولی حضور در مدرسه در حال روزه داری، حتی در همان ساعت اندک، چه تأثیری بر یادگیری این نونهالان دارد؟ و اگر تأثیر دارد میزان آن چقدر است؟

بیان مسأله

روزه در ماه مبارک رمضان بر همه مسلمین مکلف که بتوانند روزه بگیرند واجب است. دختران مسلمان با رسیدن به سن 9 سالگی مکلف می شوند و بنابراین روزه گرفتن بر آنها واجب می شود. اولین تأثیر روزه گرفتن و امساک از خوردن و آشامیدن بر شرایط فیزیولوژیکی بدن است. چرا که  آشکارترین نیازهای انسان نیازهای فیزیولوژیکی هستند. انسان گرسنه از عهده هیچ کاری بر نمی آید مگر ابتدا مشکل گرسنگی خود را حل کند. توجه به این دسته از نیازها، به ویژه در کودکان، نخستین وظیفه معلمان و والدین است. دانش آموز گرسنه را با هیچ تدبیری نمی توان وادار کرد تا به درس و بحث معلم گوش فرا دهد.

اهمیت تحقیق در باره این موضوع آن هنگام بارز تر می گردد که بیاد آوریم موضوع تحقیق دریاره دختران در گروه سنی  9 تا 11 سال است. تاثیر غذا بر رشد و نمو جسمی نیز غیرقابل انکار است، لیکن در این تحقیق، منحصراً به بررسی تاثیر غذا بر میزان یادگیری اکتفا شده است.

غذا بر یادگیرى انسان ها تأثیر مى‌گذارد. در تحقیقات انجام گرفته توسط دکتر بونى اسپرینگ از دانشگاه تگزاس، او به این نتیجه رسیده است که صبحانه بیش از دیگر وعده‌هاى غذایى در یادگیری مؤثر است. بچه هایی که همراه صبحانه مقدار زیادى پروتئین مصرف مى‌کنند، بیش از آنهایی که غذاى غنى از کربوهیدراتها مصرف مى‌کنند در یادگیرى دروس موفقند».

یادگیری به عنوان یکی از اساسی ترین و ضروری ترین ابزار در زندگی انسان مطرح و نقش آن در همه صحنه‌های زندگی نمایان است  .یادگیری بر رشد هیجانی، رشد شخصیتی و تعامل اجتماعی انسان و نیز در آموختن مهارتی خاص مانند مطالب درسی، نقش مهمی ایفا می کند.

یادگیری دانش آموزان در درسهای مختلف وقتی به صورت موفقیت ها یا شکست های پی در پی اندوخته می شوند به ایجاد تصوراتی در آنها نسبت به توانائیشان می انجامد و انگیزه آنها را در رابطه با یادگیری موضوع های مشابه جدید، تحت تأثیر قرار می دهد. اگر بپذیریم که غذا بر یادگیری انسانها تأثیر دارد، بررسی تأثیر روزه بر میزان یادگیری دختران در مقطع چهارم و پنجم ابتدایی ضروری به نظر می رسد.

اهمیت تحقیق

در دوره کودکی عوامل محیطی هنوز بر کودک اثر نگذاشته و فطرت اولیه او تا حد زیادی سالم و دست نخورده است. حضرت علی (ع) به فرزندش امام حسن(ع) فرمود: «قلب کودک مانند زمینی بی گیاه است. هر چه بر او عرضه شود، می پذیرد. به همین سبب، من پیش از این که قلب تو سخت شود و دلت مشغول گردد، به تأدیب تو اقدام کردم». بنابراین اگر کودک به چیزی عادت کند، به آسانی خلل پذیر نیست. زیرا مستحکم ترین احساسات عاطفی، روانی و اجتماعی در دوره خردسالی شکل می گیرد.

تربیت های کودکی تا حدود زیادی سرنوشت فکری، فرهنگی و عملی انسانی را در همه عمر رقم می زند.  اگر دوره کودکی خام و ناقص سپری شود، دوره های بالاتر زندگی نیز خام و ناقص خواهد شد. در نتیجه زندگی آدمی نشاط، تحرک و امینت لازم را نخواهد داشت و او همیشه خود را نیازمند می بیند.

نیاز، به یک حالت کمبود یا نقصان در موجود زنده اشاره می کند و سائق به انرژی یا تمایل حاصل از نیاز گفته می شود. برای مثال ما به غذا نیاز داریم و این نیاز سائق گرسنگی را در ما ایجاد می کند. بر طبق نظریه های نیاز و سائق، وقتی موجود زنده احساس نیاز می کند، این احساس یک احساس ناخوشایند است و وقتی نیاز او ارضا می شود این حالت برای او یک حالت خوشایند است. نیاز انواع گوناگون دارد و روانشناسان مختلف برای نیازهای مختلف طبقه بندی های مختلفی دارند. در این طبقه بندی نیازهای فیزیولوژیکی یعنی نیاز به آب، غذا، حرارت مناسب و غیره در پایین ترین سطح قرار دارند. بعد از این نیازها، نیازهای مربوط به ایمنی که عبارتند از نیاز به داشتن محیطی امن و اجتماعی منظم و خالی از خطر، قرار دارند. ازآنجا که نیازهای مربوط به احساس امنیت، محبت و دوستی، عزت نفس و قدرشناسی در مراحل دوم تا چهارم نیازهای فرد هستند، اهمیت برطرف شدن نیازهای گرسنگی مشخص می شود.

هدفهای آموزشی بر حسب انواع مختلف یادگیری از ساده به پیچیده دسته بندی می شود.  به نحوی که در این طبقه بندی یادگیری هر رفتار برای یادگیری رفتارهای سطح بالاتر پیش نیاز محسوب می شود.

پژوهشگران علم روانشناسی، یادگیری را از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار داده اند. یافته های آنان در توجیه و تبیین پدیده های یادگیری، به نظریه های متفاوتی انجامیده است. نظریه های یادگیری بسیار متنوعند.

یکی از این نظریه ها، «یادگیری معنی دار کلامی[1]» نام دارد. این نظریه در اصل برای توجیه و تبیین مسایل یادگیری کلامی مربوط به مطالب درسی تدوین شده است. آزوبل این نظریه را در چندین اثر خود و به ویژه در کتاب «روانشناسی پرورشی با دید شناختی» معرفی کرده است.

برای آزوبل، هدف عمده روانشناسی پرورشی بررسی فرآیند یادگیری دروس است. به تعبیر خود او «هدف اصلی روانشناسی پرورشی پرداختن به ماهیت، شرایط، بازدهی و ارزشیابی یادگیری کلاسی است.» یکی از شرایط یادگیری، شرایط فیزیولوژیکی و گرسنگی است.

در ابتدا لازم است برای روشن شدن موضوع، نظر عده ای از محققین را که در رابطه با موضوع یادگیری و ارتباط آن با غذا تحقیقاتی انجام داده اند، ذکر و اهمیت موضوع مشخص شود.

متأسفانه بیشتر کودکان پیش از رفتن به مدرسه به جاى مصرف پروتئین ، بیشتر غذاهاى حاوى کربوهیدرات و بدون کالرى مصرف مى‌کنند. در عوض هنگام شام غذاى پر از پروتئین مى‌خورند که مانع خواب آنها نیز مى‌شود. این مطلب در ابتدا اهمیت غذا خوردن و تاثیر آن بر میزان یادگیری و سپس تاثیر مصرف مواد پروتئینی را بر میزان رشد کودکان نشان می دهد. سپس زمان مصرف مواد غذایی را برای ما می گوید که بهترین زمان برای مصرف غذا زمان صبحانه است که عملا در هنگام روزه گرفتن از بین میرود و زمان مصرف غذا به شب موکول شده که بدترین زمان برای مصرف غذاست. اصولا تغذیه سالم در هر سنی از اهمیت خاص خود برخوردار است.

کودکان پایه ابتدایى (۱۱ - ۷ سال) به پنج وعده پروتئین در روز نیاز دارند که باید در صبحانه و ناهار مصرف شود. منابع غذایى پروتئینى شامل مرغ ، تخم مرغ ، ماهى ، بنشن ها (عدس و لوبیا و ...) و سویا مى‌شود. رژیمهاى غذایى صرفاً گیاهى براى بچه‌ها توصیه نمى‌شود. زیرا توازن پروتئین در بدن بدون گوشت مشکل است. همچنین کودکان به اسیدهاى چرب اشباع نشده موجود در ماهى نیاز دارند. این چربیهاى اشباع نشده (مخصوصاً ماهیهایى که در آبهاى سرد هستند مانند ماهى آزاد) فوراً به سلولهاى مغز و دیگر اعضاى بدن مى‌رسند.

مهم‌ترین فعالیتی که پس از اجرای برنامه‌های آموزشی صورت می‌گیرد ارزیابی از دانش آموزان است. ارزیابی فرآیندی است که بوسیله آن میزان دستیابی به اهداف آموزشی برای معلم و شاگرد تعیین می‌شود. برای این که عملکرد دانش آموز بطور شایسته معین شود معلم بر اساس ملاکهای خاص خود و میزان تغییری که در رفتار شاگرد پدید آمده است داوری می‌کند. در واقع ارزیابی آخرین مرحله از فعالیتهای آموزشی معلم و تکمیل کننده سایر فعالیتهای اوست.

ارزشیابی عبارت است از سنجش عملکرد یادگیرندگان و مقایسه نتایج حاصل با هدفهای آموزشی از پیش تعیین شده، به منظور تصمیم گیری در این باره که آیا فعالیتهای آموزشی معلم و کوششهای یادگیری دانش آموزان یا دانشجویان به بازده مطلوب انجامیده است. ارزشیابی تنها به اجرای آزمون و اندازه گیری پیشرفت دانش آموزان در پایان دوره یا مبحث آموزشی منحصر نمی شود. چرا که ارزشیابی بهتر است به طور مستمر، هم در جریان آموزش و هم در پایان دوره آموزشی انجام پذیرد. هدف ارزشیابی ضمن آموزش، کسب اطلاع از نحوه یادگیری یادگیرندگان و تعیین نقاط قوت و ضعف یادگیری آنان و تشخیص مشکلات روش آموزشی احتمالی در رابطه با هدفهای مشخص و معین است. در این تحقیق می توان این ارزشیابی را به دو ماه رمضان و غیر رمضان در سال اختصاص داد که قطعاً به رد یا تایید فرضیه های تحقیق می انجامد.

ضرورت تحقیق

قابلیت ها و استعداد های وجودی کودک نعمت های الهی است که به او اعطا شده است. اگر برنامه ریزان، معلمان و مربیان و والدین و سایر مسئولان تربیتی به این مهم توجه نکنند و موجبات معطل ماندن یا انحراف مسیر رشد و کمال کودک را فراهم آورند، کفران نعمت کرده اند.

از طرفی تربیت کودک، به نوعی به تربیت جامعه مربوط می شود. چون جامعه چیزی جز ترکیب و پیوند افکار و عقاید و تمایلات، روحیات و عواطف انسان ها نیست.

حضرت امام (ره) در فرمایشات خود تعبیر جدیدی در مورد کودک داشتند. ایشان تعبیر «جدید العهد بودن کودک» را بیان کردند. کودک در عهد تکوینی ای که بین انسان و خدا بسته شده،  وفادارترین انسان هاست. آن عهد همان عبادت خداوندست.

خداگرا بارآوردن کودکان اساسی ترین هدف تربیتی است. اگر این هدف محقق شود، هدف های دیگر ثمر می دهد در غیر این صورت هر مقصد آموزشی، مقصدی کم ثمر خواهد بود.

ما می خواهیم کودکان خود را در دوره ابتدایی، صاحب روحی لطیف سازیم تا از طریق رابطه او با خود، جهان پیرامون و خداوند، به صورتی عاطفی، عرفانی، لطیف و زیبا برقرار شود. ولی گاهی روشی که انتخاب می کنیم به دلیل خشک بودن، نداشتن انعطاف و تنوع، ما را به هدفی که داریم نمی رساند و این نه تنها به هدف تربیتی ما آسیب می زند بلکه باعث می شود احساس و عاطفه و ارزش های کودک نیز دستخوش تغییرات و آسیب های نامطلوب شود .

تربیت دینی آن جنبه از تربیت است که کودکان و نوجوانان را با وظایف و شرایع دینی آشنا می کند، مبانی اعتقادی را در آنان رشد می دهد، آنان را پای بند به اصول و عامل به فروع بار می آورد و فطرت الهی و انسانی را در آنان بارور می کند.

معلمی که ترس از خداوند را در ذهن شاگرد بارور می سازد و رابطه ساده و صمیمانه یک کودک خدا دوست را با خالق، با ترس و دلهره از مجازات و عقوبت توام می کند، اولین آسیب را به تربیت دینی او می زند.  آسیب دیگری که در تربیت دینی به چشم می خورد این است که بیشتر فعالیت ها، دانش آموز محور نیست. به طور کلی به این دلیل که دانش آموز به طور فعال و پیوسته در فرآیند تغییر و تحول مشارکت ندارد، می توان چنین استنباط کرد که این تغییرات به سبب تحمیلی بودن ناپایدار است. درحالی که اگر فرآیند با مشارکت خود دانش آموز باشد تغییرات دائمی و پایدار خواهد شد. بخصوص برای کودکان دبستانی که فعال ترند. یکی از این انواع این مشارکت های دینی، روزه گرفتن کودکان به ویژه دختران مکلف در ماه رمضان است.

این تحقیق به دلیل گستردگی موضوع بادگیری،  سعی خود را بر رابطه میان یادگیری و غذا خوردن گذاشته و باز هم برای محدود تر کردن موضوع به بررسی موضوع یادگیری و روزه دختران 9 الی 11 ساله پرداخته است، زیرا دختران در این سن به گفته پزشکان علاوه بر این که در ابتدای سن بلوغ قرار گرفته و از لحاظ فیزیولوژیکی نیاز بیشتری به غذا و تغذیه خوب دارند،  از طرفی به سن تکلیف رسیده و روزه گرفتن بر آنها واجب است. به گفته محققان رابطه مستقیم میان یادگیری و غذا خوردن وجود دارد و باتوجه به اهمیت موضوع یادگیری در زندگی انسان مخضوصا کودکان و بالاخص دختران 9 الی 11 ساله که با وجوب روزه و در پی آن گرسنگی طولانی مدت روزانه در این ماه روبرو می شوند،  ضرورت آوردن یک رژیم غذایی خوب برای آنها احساس می شود.

اهداف تحقیق

هدف اصلی تحقیق: بررسی تأثیر روزه بر میزان یادگیری دختران در مقطع تحصیلی چهارم و پنجم ابتدایی

اهداف فرعی این تحقیق عبارتند از:

1-      بررسی تأثیر روزه بر میزان یادگیری دروس منطقی در دختران این مقطع دبستانی

2-      بررسی تأثیر روزه بر میزان یادگیری دروس تجربی در دختران این مقطع دبستانی

3-      بررسی تأثیر روزه بر میزان یادگیری دروسی که نیاز به خلاقیت دارند

4-      بررسی تأثیر روزه بر میزان یادگیری دانش آموزانی که عادت به خوردن صبحانه در ماههایی غیر از ماه رمضان دارند.

فرضیه های تحقیق

1.       روزه گرفتن بر یادگیری دروس در دختران مکلف مقطع چهارم و پنجم ابتدایی تأثیر منفی دارد

2.       میزان یادگیری دروس منطقی برای دختران مکلف روزه دار در ماه رمضان کمتر از ماه های دیگر سال است

3.       میزان یادگیری دروس تجربی برای دختران مکلف روزه دار در ماه رمضان کمتر از ماه های دیگر سال است

4.       میزان یادگیری دروس خلاقانه برای دختران مکلف روزه دار در ماه رمضان کمتر از ماه های دیگر سال است

5.       دانش آموزان دختر مقطع چهارم و پنجم ابتدایی مکلف، تمایلی به روزه گرفتن ندارند

پرسش های تحقیق

1-      آیا دختران مکلف در مقطع چهارم و پنجم دبستان تمایلی به روزه گرفتن در ماه رمضان دارند؟

2-      آیا می توان از تاثیر منفی روزه بر دختران به سن تکلیف رسیده مقطع چهارم و پنجم ابتدایی کم کرد ؟

3-      چگونه می توان از تاثیر منفی روزه یر دختران روزه دار به سن تکلیف رسیده مقطع چهارم و پنجم ابتدایی کم کرد ؟

4-      آیا روزه بر میزان یادگیری دروس منطقی برای دختران مکلف روزه دار مقطع چهارم و پنجم ابتدایی تأثیر دارد؟

5-      آیا روزه بر میزان یادگیری دروس خلاقانه برای دختران مکلف روزه دار مقطع چهارم و پنجم ابتدایی تأثیر دارد؟

6-      آیا روزه بر میزان یادگیری دروس تجربی برای دختران مکلف روزه دار مقطع چهارم و پنجم ابتدایی تأثیر دارد؟

پیشینة تحقیق

در ماه رمضان سال گذشته یک تحقیق گسترده روی 337 دختر دانش آموز روزه دار تهرانی انجام شد. در این بررسی دختران دانش آموز تهرانی که در سنین 8 تا 13 سال قرار داشتند و قصد داشتند ماه مبارک رمضان را روزه بگیرند در چهار مرحله فراخوانده شدند. این مراحل عبارت بودند از: یک هفته قبل از شروع ماه رمضان، هفته دوم و چهارم رمضان و یک ماه پس از پایان ماه رمضان. در هر مرحله شکایات آنها پرسش و ثبت می‌شد، شاخص های تن‌سنجی اندازه‌گیری و خون‌گیری جهت بررسی قند و چربیهای خون و برخی از هورمونها به عمل می‌آمد.

اما این افراد هنوز در رده سنی کودکان بوده و این مشکل تا 13 سالگی که مرحله ابتدایی نوجوانی را طی می‌کنند ادامه دارد، زیرا مراحل بلوغ در این سنین تکمیل می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که در پیدایش عوارض گرسنگی باید به سن روزه گیران، جنس آنها، وضعیت تغذیه، وضعیت هورمونی و کارکرد اعضای حیاتی توجه داشت. در تحقیقات گذشته نشان داده شده است که شدت هیپوگلیسمی ناشی از گرسنگی تجربی ممتد در زنان بیش از مردان است وکودکان کوچکتر قدرت کمتری در هموستاز گلوکز داشته و کاهش قندخون در اثر گرسنگی ممتد در اطفال حتی تا سطح 40 میلی گرم در صد میلی لیتر گزارش شده است.

روش گردآوری اطلاعات :

تهیه و تنظیم پرسشنامه  و استفاده از روش میدانی، (پرسش از مدارس بر اساس نمونه گیری در مناطق 22 گانه تهران)

تجزیه و تحلیل داده ها:

ورود اطلاعات یه spss   وتهیه جداول آماری یک بعدی، دو بعدی  و سه بعدی با توصیف و تحلیل جداول و ارائه نمودار  .

---

[1] Meaningful verbal learning

به نام آن گوشه آسمان

به نام آن گوشه ی آسمان

خدایا  به داده هایت شکر .

          به نداده هایت شکر .

          به گرفته هایت شکر .

چون    داده هایت نعمت .

         نداده هایت حکمت .

و       گرفتنه هایت امتحان است .

***  احوال حقیقت  ***

خوشا بحال شما که اکنون گرسنه اید، زیرا سیر خواهید شد.

خوشا بحال شما که اینک گریانید، چرا که خواهید خندید.............انجیل لوقا:22-21

بجوشید، بجوشید که ما بحر شعاریم

بجز عشق، بجز عشق دگر کار نداریم

در این خاک، در این خاک، در این مزرعه ی پاک

به جز مِهر، به جز عشق، دگر تخم نکاریم

چه دانیم؟ چه دانیم که ما دوش چه خوردیم؟

که امروز، همه روز*، خمیریم و خماریم  

*** 

مپرسید، مپرسید ز احوال حقیقت

که ما باده پرستیم، نه پیمانه شماریم

شما مست نگشتید، وز آن باده نخوردید

چه دانید، چه دانید که ما در چه شکاریم؟  

*** 

نیفتیم بر این خاک، سِتان، ما نه حصیریم

برآییم بر این چرخ، که ما مردِ حصاریم**

(مولانا)

درختان شکوفه می زدند، پرندگان نغمه می سرودند - سبزه ها نمناک بودند

 - سراسر زمین می درخشید. و ناگهان من خود درختان و گلها و پرندگان و

سبزه ها بودم- و دیگر هیچ منـــی وجود نداشت.

(نامه ی 23 مه 1924 جبران خلیل جبران به ماری هسکل)

۵ غزل برگزیده گروه هم آوا برای تکالیف جلسه سوم

غزل شماره 298

 مقام امن و می بی‌غش و رفیق شفیق

گرت مدام میسر شود زهی توفیق

معنی: اگر جای امن و شراب ناب و همنشین خوب همیشه برای تو فراهم شود خوشا به سعادتت .

 جهان و کار جهان جمله هیچ بر هیچ است

هزار بار من این نکته کرده‌ام تحقیق

 معنی: هزار بار من در مورد دنیا و امور دنیوی تحقیق کردم و متوجه شدم همگی آنها بر پوچی بنا نهاده شده است .

 دریغ و درد که تا این زمان ندانستم

که کیمیای سعادت رفیق بود رفیق

معنی:اکنون افسوس مخورم و درد میکشم که تا این زمان نمیدانستم 

که چیزی که انسان را به سعادت حقیقی میرساند دوست و همنشین بود . 

 به مامنی رو و فرصت شمر غنیمت وقت

که در کمینگه عمرند قاطعان طریق

معنی: به جای امنی برو وقدر فرصتی (عمر)را که در اختیار تو قرار داده اند

بدان که بلایایی که تو را از طی طریق بازدارند که مشخص ترین آنها مرگ است در کمین تو نشسته است .

 بیا که توبه ز لعل نگار و خنده جام

حکایتیست که عقلش نمی‌کند تصدیق

معنی : ای کسی که تصمیم به توبه گرفته ای یا مدعی توبه هستی بیا و دست از این خیال واهی بردار زیرا از لب لعل و جام شراب خیالی است که

عقل را باور نمیکند و بر آن صحه نمیگذارد .

اگر چه موی میانت به چون منی نرسد

خوش است خاطرم از فکر این خیال دقیق

معنی : هرچند کمر باریک تو نصیب کسی مثل من نمیشود دل من به همین خیال باریک و ظریف خوش است . (از خصوصیات معشوق خوب داشتن کمر باریک است و اینجا شاعر کمر معشوق را به اغراق به باریکی  موی گرفته است .)

 حلاوتی که تو را در چه زنخدان است

به کنه آن نرسد صد هزار فکر عمیق

معنی:فکر هزار نفر هم نمیتواند به شیرینی که در فرو رفتگی چانه تو وجود

دارد پی ببرد .

 اگر به رنگ عقیقی شد اشک من چه عجب

که مهر خاتم لعل تو هست همچو عقیق

معنی: اگر به جای اشک خون گریه میکنم که آن به رنگ عقیق است

تعجبی ندارد زیرا معشوق با لبان هم رنگ عقیقش از چشمان من

بوسه ای گرفته است .

 به خنده گفت که حافظ غلام طبع توام

ببین که تا به چه حدّم همی‌کند تحمیق

معنی: با لبخندی گفت ای حافظ غلام طبع و روش تو هستم حالا ببین

که تاچه حدی من را احمق فرض میکند .

 غزل    ۲۹۱

 ما آزموده‌ایم در این شهر بخت خویش

بیرون کشید باید از این ورطه رخت خویش

معنی:ما بخت خود را در این جهان آزمایش  کرده ایم و فهمیدیم که 

باید رخت و لباس(همه چیز ) خود را از این گرد آب(دنیا) بیرون بکشیم 

 از بس که دست می‌گزم و آه می‌کشم

آتش زدم چو گل به تن لخت لخت خویش

معنی:از بس که از شدت افسوس و پشیمانی دست خود را میگزم 

مثل گلی که هنگام  گلابگیری در دیگ تکه تکه میشود بدن من نیز پاره پاره 

شده است 

 دوشم ز بلبلی چه خوش آمد که می‌سرود

گل گوش پهن کرده ز شاخ درخت خویش

معنی:دیشب خبر خوشی از طرف بلبل برای من آمد و گل 

گوش های خود را برای شنیدن آن تیز کرده بود 

 کای دل تو شاد باش که آن یار تندخو

بسیار تندروی نشیند ز بخت خویش

معنی:که ای دل تو خوشحال باش که یار عصبانی من 

هرچه میکشد از دست خودش و طرز رفتارش است 

 خواهی که سخت و سست جهان بر تو بگذرد

بگذر ز عهد سست و سخن‌های سخت خویش

معنی:اگر میخواهی سخت و آسان دنیا برای تو براحتی 

سپری شود از سخن های آزار دهنده خود و بدعهدی دست بکش 

 گر موج بحر حادثه سر بر فلک زند 

عارف به آب تر نکند رخت و پخت خویش 

معنی:اگر حوادثی از آسمان هم نازل شود عارف خم به ابرو هم راه نمیدهد 

 وقت است کز فراق تو وز سوز اندرون

آتش درافکنم به همه رخت و پخت خویش

معنی:اکنون وقت آن رسیده که از غم دوری تو سوز گداز 

درونی ام تمام لباس های خود را به آتس بکشم  

ای حافظ ار مراد میسر شدی مدام

جمشید نیز دور نماندی ز تخت خویش

معنی:ای حافظ این را بدان اگر قرار بود مقصود همشه در دسترس باسد جمشید نیز از تخت پارشاهی خود دور نمیشد

مفهوم کلی غزل:

ما در این دنیا زندگی کردیم و شانس خود را آزمایش نمودیم واین دنیا مانند گردابی است که مار درون خود میکشد . افسوس خوردن نیز نتیجه ای ندارد .

نصیحتی شنیدم که سعی کن شاد باشی چرا که شکوه و شکایت از روزگار خویش علاوه بر سیرت درون در صورت و برون هم پیداست .

اگر میخواهی خوشی ها و ناکامی های دنیا را تحمل کنی باید از حرف های

تند و آزار دهنده ی دیگران و بد عهدی ها و بی وفایی های دیگران و دنیا

بگذری انسان کامل در برابر بدترین پیشامدها خم به ابرو نمی آورند .

و این دوری از آرزوها چنان دلم را سوزاند که گزند آن به تمام زندگی ام

رسید و میشود گفت که قرار نیست همه چیز همیشه پا بر جا و بدون بماند .

بیت آخرشامل این معنی میشود : 1. یاد آور میشود که روزگار خوب همیشه باقی نیست  

2. خوب و بد هر دو میگذرند .

 غزل    ۲۷۷

 فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش

گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش

معنی:تمام فکر و ذکر بلبل این است که گل بار او شده است و 

به مراد خود رسیده است . غافل از آن که گل تنها در این فکر است 

که چگونه به او ناز و عشوه بفروشد 

 دلربایی همه آن نیست که عاشق بکشند

خواجه آن است که باشد غم خدمتگارش

معنی:همه دلربایی این نیست که عاشق را بکشند ارباب خوب همیشه

غم خوار خدمتکار خود است 

 جای آن است که خون موج زند در دل لعل

زین تغابن که خزف می‌شکند بازارش

معنی:رگه های سرخ رنگ درون لعل را نشانه خون دل خوردن آن دانسته 

است و میگوید جا دارد که لعل از افسوس خونین دل شود زیرا میبیند که

 سفال بی ارزش بازار آن را کساد کرده است و از ورنق انداخته است به 

بیان دیگر هنر مندان حق دارند خون دل بخورند وقتی میبینند که 

بی هنران جای آن را گرفته اند 

 بلبل از فیض گل آموخت سخن ور نه نبود

این همه قول و غزل تعبیه در منقارش

معنی:بلبل نغمه خوان به برکت زیبایی گل سخن پرداز شده است و 

گرنه این همه ترانه و آواز او در زبان او جاسازی نکرده بودند و از 

پیش آنها را نمیدانستند 

 آن سفرکرده که صد قافله دل همره اوست

هر کجا هست خدایا به سلامت دارش

معنی:آن سفر کرده ای که صد قافله دل همراهش است خدایا هر کجا 

که هست سلامت نگاه دارش

ای کوچه معشوقه ما می‌گذری

بر حذر باش که سر می‌شکند دیوارش

امعنی: ی کسی که به سودای عشق ورزیدن به معشوق ما از کوچه

 او میگذری مواظب باش زیرا این عشق چنان دشوار و جنکاه است که 

تو را تا آستانه جنون خواهد برد و ناچار خواهی شد که سرت را از شدت

 غم و درد به دیوار کوچه بکوبی 

صحبت عافیتت گر چه خوش افتاد ای دل

جانب عشق عزیز است فرومگذارش

امعنی:ی عدل اگر چه همراهی و بر خورداری از زندگی آسوده و 

آرام و پایبندی به پارسایی و امید رستگاری برای تو خوشایند اما به 

هر حال عشق گرانمایه و کمیاب است باید جانب آن را گرفت و از دست نداد 

 صوفی سرخوش از این دست که کج کرد کلاه

به دو جام دگر آشفته شود دستارش

معنی:صوفی که با یک جام سرمست شده و این چنین شروع به بدمستی 

کرده است و کلاهش را کج نهاده پیداست که با نوشیدن دو جام دیگر عمامه اش

 از هم باز میشود و دور گردنش می پیچد به بیان دیگر صوفی کم ظرفیت است 

با این که هنوز در او راه است و از می معشوق جام مختصری نوشیده است به

 خود مغرور شده است پس وای بروزی که دو جام دیگر هم بنوشد . 

 دل حافظ که به دیدار تو خوگر شده بود

نازپرورد وصال است مجو آزارش

معنی:دل حافظ که به و جود تو عادت داشت در وصال و همراهی تو پرورش پیدا کرده پس بادوری خود از او آزارش نده

: مفهوم کلی غزل 

زمانی که انسان به سوی پروردگار خود میشتابد ، گویی پروردگار نیز با  مقدماتی 
برای او ناز میکند . و حافظ میگوید که پروردگار قرار نیست اگر کسی ترا دوست 
داشته باشد او از شدت این عشق هلاک شود هنر تو اینجاست که غم را از او 
دور کنی .
خیلی وقت ها افرادی را میبینی که یک انسان با ارزش و با ایمان نیستند 
ولی به آن ها بیشتر از انسان های پاک توجه میشود . 

غزل    ۲۶۲

 حال خونین دلان که گوید باز

و از فلک خون خم که جوید باز

معنی: حال عاشقان غم دیده و رنجور را چه کسی بیان میکند ؟ 

چه کسی انتقام خون زیخته شده از خم را میگیرد . 

 شرمش از چشم می پرستان باد

نرگس مست اگر بروید باز

معنی: اگر بار دیگر گل نرگس مست بروید باید از چشم

 خمار باده نوشان شرمسار باشد زیرا در میخانه را بسته اند 

 و می خوران خمارند و گل نرگس با تمام زیباییش باید از چشم 

می خوران خجالت بکشد .

 جز فلاطون خم نشین شراب

سر حکمت به ما که گوید باز

معنی: به جز شراب خم نشین که مثل افلاطون آگاه به همه 

اسرار حکمت است چه کسی میتواند راز دانش و حکمت را برای ما بازگو کند ؟ 

 هر که چون لاله کاسه گردان شد

زین جفا رخ به خون بشوید باز

معنی: هر کسی که مانند لاله ساقی و کاسه گردان 

باده نوشان شد از این ستمی که بر اثر ریخته شدن خون خم بر

 می خوران و شراب رفته است چهره اش را به خون میشوید و اشک میریزد . 

 نگشاید دلم چو غنچه اگر

ساغری از لبش نبوید باز

معنی: دل من که مانند غنچه بسته و گرفته است تا بویی از 

لب می مانند یار در نیاید هرگز باز و شکفته نخواهد شد 

 بس که در پرده چنگ گفت سخن

ببرش موی تا نموید باز

چنگ بسیار در پرده سخن گفته است . تار های آن را ببر و پاره کن 

تا دیگر ناله نکند . 

 گرد بیت الحرام خم حافظ

گر نمیرد به سر بپوید باز

اگر عمری برای حافظ باقی بماند با اشتیاق گرد بیت الحرام

 خم طواف خواهد کرد 

 غزل    ۲۲۳

 هرگزم نقش تو از لوح دل و جان نرود

هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود

معنی: هرگز تصویر معشوق از صفحه دل من پاک نمیشود هزگز قد

 بالای معشوق را که مانند درخت سرو است فراموش نمیکنم 

از دماغ من سرگشته خیال دهنت

به جفای فلک و غصه دوران نرود

معنی: هرگز فکر و خیال دهانت از سر من با ستم آسمان و

 غم غصه دوران نمیرود 

 در ازل بست دلم با سر زلفت پیوند

تا ابد سر نکشد و از سر پیمان نرود

معنی: در روز الست دل من با موهای تو گره خورده است و تا ابد

 رو یگردان نشده و پیمان شکنی نخواهد کرد 

 هر چه جز بار غمت بر دل مسکین من است

برود از دل من و از دل من آن نرود

معنی: هر چیزی به غیر از بار غم تو که در دل من است از دل من بیون میرود 

و لی غم تو از دل من بیرون نمیرود 

 آن چنان مهر توام در دل و جان جای گرفت

که اگر سر برود از دل و از جان نرود

معنی: مهر و محبت تو آنچنان در دل و روح من جای گرفته است 

که اگر سر خود را از دست بدهم مهر و محبت تو را از دست نخواهم داد. 

 گر رود از پی خوبان دل من معذور است

درد دارد چه کند کز پی درمان نرود

معنی: اگر دل من به دنبال زیبا رویان برود عذر مرا بپذیر زیرا 

دردمند عشقم و چاره ای جز این ندارم 

 هر که خواهد که چو حافظ نشود سرگردان

دل به خوبان ندهد و از پی ایشان نرود

معنی: هرکسی که میخواهد مثل حافظ سر گردان نشود ب

ه زیبا رویان دل نبندد و به دنبال آنان نرود