هدف اساسی علم ، تدوین نظریه است . (( یک نظریه مجموعه ای از سازه ها ( مفاهیم ) ، تعاریف و گزاره های به هم مرتبط است که از طریق مشخص ساختن روابط بین متغیرها ، با هدف تبیین و پیش بینی پدیده ها ، دید نظام یافته ای از پدیده ها ارائه می کند ( کرلینجر ،1374 :29 ) .
تعاریف دیگر برای نظریه
1. برخی دانشمندان علوم اجتماعی نظریه را به هر نوع مفهوم سازی اطلاق میکنند .
2. نظریه تبیینی منظم برای مشاهداتی است که با جنبه خاصی از زندگی ا رتباط دارند: مثلاً بزهکاری نوجوانان یا شاید قشربندی اجتماعی یا انقلاب سیاسی
از بعد دیگر نظریه نظامی منطقی- قیاسی است که شامل مجموعه ای از مفاهیم مرتبط به هم میباشد که ویژگی قابل آزمون بودن آن را میتوان به طور قیاسی انتزاع نمود.
مفهوم
واژه مفهوم : انتزاع حاصل از کلیت موارد خاص را بیان می کند . « وزن » یک مفهوم است . این واژه
مشاهدات متعدد از چیزهایی را که کم و بیش سنگین یا سبک هستند ، بیان می کند ( کرلینجر ،1374: 62 ) .
در تعقل و تفکر از زبان استفاده میشود زبان خود شیوه ارتباطی است که متشکل از نماد ها و قوانین است که میتوان آن ها را به روش های گونگون ترکیب کرد . یکی از مهم ترین نماد های زبان که به ویژه به پژوهش مربوط است مفهوم میباشد . مفهوم مانند نماد های دیگر امری انتزاعی است به معنای چیزی که بر یک شیئ دلالت میکند و یا به معنای یکی از ویژگی های شیئ و یک پدیده رفتاری است.
مفاهیم از دیدگاه جاناتان ترنر
جاناتان ترنر Jonathan Turner مفاهیم را «مصالح اساسی برای ساختمان نظریه» می نامد. مفاهیم عنصرهای مجردی هستند که نماینده انواع پدیده های درون حوزه مطالعه اند. برای مثال مفاهیم مرتبط با بزهکار ینوجوانان شامل ننوجوانان و بزهکاری است. (ص 20 از کتاب ارل ببی)
در واقع نظریه علمی اجتماعی با آنچه «هست» سر و کار دارد، نه با آنچه «باید باشد». ص 63 ارل ببی)
در مدل قیاسی، تحقیق برای آزمون نظریه ها به کار می رود. در مدل استقرایی، نظریه ها از تحلل داده های تحقیق به دست می آیند. (ص 146 ارل ببی)
اصطلاح فنی برای تصاویر ذهنی ما، «پنداشتها» (conceptions) نامیده می شود. این تصاویر ذهنی را نمی توان مستقیماً از طریق ارتباط منتقل کرد. اصطلاحاتی که با مفاهیم ذهنهای جداگانه ما مرتبطند این امکان را برایمان فراهیم می سازند که در باره منظورمان از این اصطلاحات با یکدیگر ارتباط و در نهایت توافق برقرار کنیم. فرآیند رسیدن به توافق را «مفهوم سازی» و نتیجه آن را «مفهوم» می نامند. (ص 251 – ارل ببی)
بدون داشتن توافقی کارآ (working agreement) در باره معنای کلمات و اصطلاحات ذهنی مان نمی توانیم به نحوی معنادار سوالات را مورد تحقیق قرار دهیم. (ص 256 ارل ببی)
روشن ساختن مفاهیم در تحقیق اجتماعی فرآیندی مداوم است. در برخی از شکلهای تحقیق کیفی، مشخص کردن مفهوم عامل اصلی جمع آوری داده هاست. (ص262 ارل ببی)